Markos diktaturasi davridagi jurnalistika

Filippindagi Markos diktaturasi davridagi jurnalistika — 1972-yilda harbiy holat eʼlon qilinganidan keyin 1986-yil fevralidagi Xalq hokimiyati inqilobigacha boʻlgan 14 yillik davr — siyosiy muxolifatni bostirish hamda uning maʼmuriyati tanqidini oldini olish uchun Filippin diktatori Ferdinand Markos tomonidan qattiq cheklangan edi^[1][2][3].

Avvalari Osiyoda matbuot erkinligining eng koʻzga koʻringan timsoli hisoblangan^[3]. Filippinning turli OAV 1972-yil 23-sentyabr kuni erta tongda Markos kuchlari harbiy holatni joriy qila boshlaganlarida, birdaniga yopildi^[4]. 7 ta telekanal, 16 ta milliy kundalik gazeta, 11 ta haftalik jurnal, 66 ta jamoat gazetasi va 292 ta radiostansiya, shuningdek, elektr energiyasi, telefon va havo sayohati kabi kommunal xizmatlar bilan shugʻullanadigan kompaniyalar kabi kommunal xizmatlar^[5]. Eng koʻzga koʻringan televideniye va gazeta muxbirlari, noshirlar, sharhlovchilar va OAV egalari harbiy holatning dastlabki soatlarida qamoqqa olingan 400 kishi orasida boʻlgan, shundan keyingi kunlarda koʻproq Markosning toʻriga tushib qolishgan^[6].

Roberto Benedikto kabi Markosning yaqinlariga tegishli gazetalar deklaratsiyadan soʻng darhol nashr etishga ruxsat berilgan. Markosning yaqin hamkorlari tomonidan bosib olingan media kompaniyalari dominant OAVga aylanib, oxir-oqibat „doʻstlik matbuoti“ deb nomlashgan.

Hibsdan qochishga muvaffaq boʻlgan jurnalistlar yashirincha yoʻl oldi. Balita ng Malayang Pilipinas va Taliba ng Bayan kabi muqobil gazetalar bilan chiqdi. Bularni baʼzan „yer osti matbuoti“ deb ham atashgan^[7][8]. Keyingi yillarda xalqaro hamjamiyat hamda katolik cherkovining bosimi Markosni oʻz maʼmuriyatini tanqid qilgan baʼzi gazetalarni nashr etishga ruxsat berishga majbur qildi, garchi Markos ularni „xuddi shunday“ yopishi mumkinligiga ishonch hosil qilgan boʻlsa-da^[9]. Bu nashrlar „muqobil matbuot“ deb atalardi yoki ular gʻazablangani uchun Markos osonlikcha „chivinli matbuot“ deb atadi^[10][11].

Bu davrda Filippin jurnalistikasi tarixidagi asosiy burilish nuqtalari quyidagilardan iborat edi^[9]: 1977-yilda WE Forum hamda 1981-yilda Ang Pahayagang Malaya tashkil etilishi; Chiko daryosi toʻgʻonini qurish loyihasiga mahalliy muxolifat yetakchisi Macli-ing Dulagning oʻldirilishi haqidagi muhim voqea^[12]; 1982-yil Ferdinand Markosning soxta harbiy medallarining fosh etilishi, bu WE forumining yopilishiga va uning taniqli sharhlovchilarining qamoqqa olinishiga olib keldi^[9] va 1984-yilda Davao shahrida yetakchi Mindanao jurnalisti Aleks Orkulloning oʻldirilishi^[13].

2 ta radiostansiya — Radyo Veritas 846 va DZRJ-AM „Radyo Bandido“ nomi bilan niqoblangan — Manila arxiyepiskopi Xayme Kardinal Sinning filippinliklarga EDSA trassasiga borish va oldini olish haqidagi iltimosini efirga uzatib, Ferdinand Markosning hokimiyatdan chetlatilishida hal qiluvchi rol oʻynadi. Markos muvaffaqiyatsiz toʻntarish tashabbusi rahbarlarini oʻldirishdan shu bilan birga bundan keyin mahalliy va xalqaro auditoriyani koʻp oʻtmay sodir boʻlgan Xalq hokimiyat inqilobi voqealari haqida xabardor qilishdan iborat edi^[14].

1. ↑ CuUnjieng, Nicole (2009-04-01). "FERDINAND MARCOS: APOTHEOSIS OF THE PHILIPPINE HISTORICAL POLITICAL TRADITION". Undergraduate Humanities Forum 2008-09: Change. https://repository.upenn.edu/uhf_2009/14. 
2. ↑ „Back to the Past: A timeline of press freedom“. CMFR (2007-yil 1-sentyabr). Qaraldi: 2018-yil 2-mart.
3. ↑ ^{3,0 3,1} Rosenberg, David A. (1974). "Civil Liberties and the Mass Media under Martial Law in the Philippines". Pacific Affairs 47 (4): 472–484. doi:10.2307/2755948. ISSN 0030-851X. https://www.jstor.org/stable/2755948. 
4. ↑ „Declaration of Martial Law“. Official Gazette of the Republic of the Philippines. 2017-yil 8-iyulda asl nusxadan arxivlangan.
5. ↑ „Infographic: The day Marcos declared Martial Law“. Official Gazette of the Republic of the Philippines. 2017-yil 11-sentyabrda asl nusxadan arxivlangan. Qaraldi: 2018-yil 26-oktyabr.
6. ↑ Daroy, Petronilo Bn. „On the Eve of Dictatorship and Revolution“,. Dictatorship and Revolution: Roots of People's Power Javate-de Dios: . Metro Manila: Conspectus Foundation, 1988 — 1–25 bet. 
7. ↑ Verzola. „Lessons from the underground press of the martial law era“ (en). Kodao Productions (2021-yil 20-sentyabr). Qaraldi: 2022-yil 15-avgust.
8. ↑ Olea. „Underground press during martial law: Piercing the veil of darkness imposed by the dictatorship“ (en-US). Bulatlat (2012-yil 28-sentyabr). Qaraldi: 2022-yil 15-avgust.
9. ↑ ^{9,0 9,1 9,2} Fernandez. „Heroes of Press Freedom: Jose Burgos Jr. - A Timeless Hero“. Center for Media Freedom and Responsibility (2007-yil 26-yanvar). Qaraldi: 2019-yil 28-yanvar.
10. ↑ Tordesillas, Ellen. „The Potent Bite of the Mosquito Press“. ABS CBN News and Public Affairs (2015-yil 3-mart). Qaraldi: 2022-yil 11-aprel.
11. ↑ Filipino American Transnational Activism: Diasporic Politics among the Second Generation, 9 December 2019. ISBN 9789004414556. 
12. ↑ The Philippine Press Under Siege II Aureus: , 1985. 
13. ↑ Miclat, Gus „Our lives were never the same again“,. Turning rage into courage : Mindanao under martial law Arguillas: . MindaNews Publications, Mindanao News and Information Cooperative Center, 2002. OCLC 644320116. 
14. ↑ Mercado, Gabe; Cabral, Alyana. „A rebel radio station that defied Marcos' martial law“. CNN Philippines. 2017-yil 31-mayda asl nusxadan arxivlangan. Qaraldi: 2022-yil 11-aprel.https://www.cnnphilippines.com/life/culture/politics/2017/05/31/radyo-bandido-edsa.html (Wayback Machine saytida 2022-04-11 sanasida arxivlangan)